Nhận thức rủi ro là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa nhận thức rủi ro

Nhận thức rủi ro (risk perception) là quá trình mà con người đánh giá, cảm nhận và phản ứng trước các mối nguy hiểm tiềm ẩn, dựa trên sự kết hợp giữa dữ liệu khách quan và các yếu tố chủ quan như cảm xúc, kinh nghiệm và niềm tin cá nhân. Đây là một khái niệm đa ngành, xuất hiện trong tâm lý học, xã hội học, khoa học hành vi và quản lý rủi ro.

Khác với định lượng rủi ro – thường dựa trên xác suất thống kê và mô hình toán học – nhận thức rủi ro mang tính chất chủ quan và cá nhân. Hai người cùng tiếp cận một thông tin nguy hiểm như nhau có thể có phản ứng và đánh giá rất khác nhau, tùy thuộc vào nền tảng tâm lý, văn hóa, và mức độ tin tưởng vào nguồn thông tin.

Ví dụ điển hình là phản ứng của cộng đồng đối với vắc xin, thảm họa hạt nhân, biến đổi khí hậu hay trí tuệ nhân tạo. Dù có bằng chứng khoa học rõ ràng, nhưng cảm nhận rủi ro thường bị định hình bởi tâm lý tập thể, truyền thông và trải nghiệm cá nhân.

Các yếu tố ảnh hưởng đến nhận thức rủi ro

Có nhiều yếu tố góp phần định hình nhận thức rủi ro của một cá nhân hoặc cộng đồng. Những yếu tố này có thể được phân loại thành các nhóm chính như sau:

• Yếu tố nhận thức (cognitive): kiến thức khoa học, khả năng phân tích thông tin, hiểu biết về xác suất và thống kê.
• Yếu tố cảm xúc (affective): cảm giác sợ hãi, lo lắng, kinh nghiệm tiêu cực trong quá khứ, hình ảnh trực quan gây ám ảnh.
• Yếu tố xã hội và văn hóa: ảnh hưởng từ truyền thống, chuẩn mực cộng đồng, tôn giáo, truyền thông đại chúng.
• Sự tin tưởng: mức độ tin tưởng vào chính phủ, chuyên gia, tổ chức y tế hoặc truyền thông có tác động đáng kể.

Ví dụ, một người có thể đánh giá rủi ro từ việc ăn thực phẩm biến đổi gen (GMO) là rất cao nếu họ không hiểu công nghệ sinh học, bị tác động bởi các chiến dịch truyền thông tiêu cực, hoặc thiếu niềm tin vào cơ quan quản lý an toàn thực phẩm.

Để mô tả mối quan hệ giữa các yếu tố này, bảng dưới đây minh họa cách các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ nhận thức rủi ro:

Yếu tố	Ảnh hưởng	Ví dụ
Cảm xúc mạnh	Tăng nhận thức rủi ro	Hình ảnh tai nạn máy bay gây lo sợ hơn tai nạn giao thông
Quen thuộc	Giảm nhận thức rủi ro	Người dân ít lo ngại về điện than dù nguy hiểm hơn điện hạt nhân
Kiến thức khoa học	Tăng hoặc giảm nhận thức tùy hướng tiếp cận	Người hiểu biết về vắc xin có thể cảm thấy an toàn hơn
Ảnh hưởng xã hội	Khuếch đại rủi ro	Sự hoảng loạn tập thể khi có tin đồn về dịch bệnh

Khác biệt giữa rủi ro thực tế và rủi ro nhận thức

Rủi ro thực tế là những mối nguy hiểm có thể được đo lường khách quan bằng xác suất và hậu quả. Trong khi đó, rủi ro nhận thức là cảm giác chủ quan của con người về mức độ nguy hiểm, đôi khi không tương ứng với dữ liệu thực tế.

Ví dụ, theo dữ liệu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), nguy cơ tử vong do cúm mùa hàng năm cao hơn nhiều so với nguy cơ tử vong do máy bay rơi. Tuy nhiên, nhiều người vẫn cảm thấy máy bay nguy hiểm hơn vì tính chất bất thường và tác động truyền thông mạnh của các vụ tai nạn máy bay.

Một số đặc điểm thường dẫn đến sự lệch pha giữa rủi ro thực tế và nhận thức rủi ro:

• Rủi ro do con người tạo ra (như tai nạn hạt nhân) thường bị đánh giá cao hơn rủi ro tự nhiên (như động đất).
• Rủi ro không thể kiểm soát (như ô nhiễm không khí vô hình) thường gây lo lắng nhiều hơn so với rủi ro có thể kiểm soát (như lái xe).
• Rủi ro ít gặp nhưng thảm khốc (như khủng bố) thường bị phóng đại.

Mô hình lý thuyết về nhận thức rủi ro

Một số mô hình lý thuyết đã được phát triển để lý giải cách con người nhận thức và phản ứng với rủi ro. Một trong những mô hình nổi bật nhất là mô hình tâm lý học của Paul Slovic, phân biệt hai chiều kích chính của rủi ro: mức độ "đáng sợ" và mức độ "quen thuộc".

Theo Slovic, các rủi ro càng khó kiểm soát, càng không quen thuộc và có hậu quả thảm khốc thì càng được đánh giá là nguy hiểm, bất kể xác suất thực sự. Ví dụ, công nghệ sinh học, hạt nhân, hoặc AI thường bị xem là rủi ro cao vì chúng mới mẻ và ít được hiểu rõ.

Một mô hình khác là Lý thuyết Triển vọng (Prospect Theory) của Daniel Kahneman và Amos Tversky. Lý thuyết này chỉ ra rằng con người không đánh giá rủi ro dựa trên giá trị tuyệt đối, mà theo cách vấn đề được trình bày (framing) và mức độ nhạy cảm với mất mát.

Công thức trung tâm của lý thuyết này là:

$V(x) = \begin{cases} x^{\alpha} & \text{nếu } x \geq 0 \\ -\lambda (-x)^{\beta} & \text{nếu } x < 0 \end{cases}$

Trong đó, $\lambda > 1$ thể hiện việc con người thường sợ mất mát hơn là ham lợi ích, và $\alpha, \beta < 1$ chỉ sự nhạy cảm giảm dần theo giá trị. Điều này giải thích tại sao một người có thể tránh một rủi ro nhỏ dù lợi ích tiềm năng rất lớn.

Vai trò của truyền thông trong nhận thức rủi ro

Truyền thông có khả năng định hình, khuếch đại hoặc giảm thiểu nhận thức rủi ro trong cộng đồng. Khi các phương tiện truyền thông đại chúng nhấn mạnh một loại rủi ro nào đó qua hình ảnh kịch tính, tiêu đề gây sốc hoặc lặp lại nhiều lần, người dân có xu hướng đánh giá mức độ nguy hiểm cao hơn thực tế.

Mô hình “Social Amplification of Risk Framework” (SARF) cho thấy thông tin khi truyền qua các kênh xã hội có thể bị biến dạng hoặc khuếch đại. Các yếu tố như tần suất, độ nổi bật của sự kiện, cách trình bày và phản ứng của công chúng góp phần tăng hoặc giảm nhận thức rủi ro.

Peter Sandman – chuyên gia về truyền thông rủi ro – đã đưa ra công thức nổi tiếng: $Risk = Hazard + Outrage$, trong đó hazard là mức độ nguy hiểm khách quan, còn outrage là mức độ phản ứng của công chúng. Điều này giải thích tại sao các rủi ro có mức độ nguy hiểm thấp nhưng tạo ra sự phẫn nộ cao (như gian lận vắc xin, ô nhiễm không khí từ nhà máy) lại gây ảnh hưởng xã hội lớn hơn các rủi ro thực tế cao nhưng ít được quan tâm (như bệnh tim).

Minh họa dưới đây so sánh sự khác biệt giữa nguy cơ thực tế và mức độ đưa tin của truyền thông:

Loại rủi ro	Nguy cơ thực tế (xác suất tử vong)	Mức độ truyền thông	Nhận thức cộng đồng
Tai nạn máy bay	1 trên 11 triệu chuyến bay	Rất cao	Rất nguy hiểm
Ung thư phổi do hút thuốc	1 trên 10 người hút lâu dài	Trung bình	Chấp nhận được
Đại dịch cúm mùa	Hàng trăm nghìn ca tử vong mỗi năm	Thấp	Không đáng lo

Nhận thức rủi ro trong y tế và sức khỏe cộng đồng

Trong lĩnh vực y tế, nhận thức rủi ro ảnh hưởng trực tiếp đến hành vi cá nhân như tiêm chủng, sử dụng khẩu trang, hoặc tuân thủ hướng dẫn y tế. Nếu một cá nhân đánh giá rủi ro mắc bệnh là thấp, họ sẽ ít có động lực thực hiện các biện pháp phòng ngừa.

Nghiên cứu trong các đại dịch gần đây như SARS, H1N1 và COVID-19 cho thấy nhận thức rủi ro không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân mà còn định hình phản ứng của toàn xã hội. Trong đại dịch COVID-19, sự khác biệt trong nhận thức rủi ro giữa các nhóm dân cư dẫn đến sự chia rẽ trong hành vi: nhóm có nhận thức cao sẽ giãn cách, đeo khẩu trang; nhóm khác coi thường nguy cơ và lan truyền thông tin sai lệch.

Yếu tố quan trọng giúp tăng hiệu quả truyền thông rủi ro trong y tế gồm:

• Minh bạch thông tin, cập nhật thường xuyên
• Sử dụng ngôn ngữ dễ hiểu, hình ảnh trực quan
• Khuyến khích hành vi thay vì chỉ nêu cảnh báo
• Tham khảo phản hồi từ cộng đồng để điều chỉnh thông điệp

Ứng dụng trong quản lý và chính sách công

Chính phủ và các tổ chức quốc tế dựa trên nghiên cứu về nhận thức rủi ro để thiết kế chính sách ứng phó thiên tai, biến đổi khí hậu, an toàn công nghiệp và quản lý khủng hoảng. Một chính sách hiệu quả không chỉ dựa vào mô hình kỹ thuật mà còn phải tương thích với nhận thức và hành vi cộng đồng.

Ví dụ, Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC) không chỉ công bố các báo cáo khoa học mà còn phát triển các chiến lược truyền thông để cải thiện nhận thức rủi ro về biến đổi khí hậu. UNDRR – Văn phòng Liên Hợp Quốc về Giảm thiểu Rủi ro Thiên tai – tích cực thúc đẩy khung hành động Sendai nhằm tăng cường nhận thức cộng đồng và xây dựng khả năng chống chịu.

Các chính sách quản lý rủi ro hiệu quả thường bao gồm:

1. Đánh giá rủi ro dựa trên cả dữ liệu thực nghiệm và nghiên cứu hành vi
2. Tích hợp truyền thông rủi ro trong mọi giai đoạn ra quyết định
3. Tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong thiết kế chính sách

Khác biệt văn hóa trong nhận thức rủi ro

Nhận thức rủi ro chịu ảnh hưởng sâu sắc từ nền tảng văn hóa. Trong các xã hội đề cao tập thể, người dân có xu hướng nhạy cảm hơn với các rủi ro ảnh hưởng đến cộng đồng. Ngược lại, trong xã hội cá nhân hóa, nhận thức rủi ro thường tập trung vào tác động cá nhân.

Geert Hofstede – nhà xã hội học Hà Lan – phân loại các nền văn hóa dựa trên các trục như: mức độ chấp nhận bất định, chủ nghĩa cá nhân – tập thể, và định hướng dài hạn. Những yếu tố này ảnh hưởng đến mức độ lo ngại và phản ứng của người dân trước các rủi ro.

Văn hóa	Chấp nhận rủi ro	Phản ứng phổ biến
Nhật Bản, Hàn Quốc	Thấp	Tuân thủ hướng dẫn, tránh rủi ro
Mỹ, Úc	Cao	Ưa thử nghiệm, phản ứng linh hoạt
Đức, Thụy Sĩ	Trung bình	Phân tích kỹ rủi ro, trọng quy tắc

Thách thức trong việc định hướng nhận thức rủi ro

Thay đổi nhận thức rủi ro trong cộng đồng là một nhiệm vụ phức tạp. Không phải lúc nào cung cấp thêm thông tin cũng giúp nâng cao nhận thức. Hiện tượng gọi là “nghịch lý thông tin” (information paradox) chỉ ra rằng khi người dân bị quá tải thông tin hoặc nghi ngờ nguồn tin, họ có xu hướng từ chối cả thông điệp chính thống.

Thách thức lớn hiện nay bao gồm:

• Sự phổ biến của tin giả và thông tin sai lệch trên mạng xã hội
• Khủng hoảng lòng tin vào tổ chức công và chuyên gia
• Sự phân cực chính trị và nhận thức nhóm
• Tác động của thuật toán đề xuất và "buồng cộng hưởng" thông tin

Vì vậy, việc điều chỉnh nhận thức rủi ro không chỉ là công việc của chuyên gia khoa học mà còn đòi hỏi sự phối hợp đa ngành: truyền thông, giáo dục, tâm lý học, và quản trị công.

Tài liệu tham khảo

1. Slovic, P. (1987). Perception of Risk. Science, 236(4799), 280–285. https://doi.org/10.1126/science.3563507
2. Kahneman, D., & Tversky, A. (1979). Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk. Econometrica, 47(2), 263–291.
3. Sandman, P. M. (1987). Risk Communication: Facing Public Outrage. EPA Journal.
4. Covello, V. T., & Sandman, P. M. (2001). Risk communication: Evolution and revolution. In Solutions to an Environment in Peril.
5. World Health Organization. (2020). Risk communication and community engagement (RCCE) action plan guidance. https://www.who.int/publications/i/item/risk-communication-and-community-engagement-(rcce)-action-plan-guidance
6. IPCC. (2023). Sixth Assessment Report. https://www.ipcc.ch/assessment-report/ar6/
7. United Nations Office for Disaster Risk Reduction. (2022). https://www.undrr.org/
8. Renner, B., & Reuter, T. (2012). Predicting health behavior in response to a global pandemic. Psychology & Health, 27(1), 5–8.